Το οστό ως πρώτη ύλη στον χωροχρόνο

Η κατασκευή οστέινων εργαλείων και τεχνέργων, από διάφορους πολιτισμούς, κατά την παλαιολιθική περίοδο έως και τον 18ο αιώνα Τα οστά, αν και είναι συνηθισμένα ευρήματα σε πολλές ανασκαφές, δεν τυγχάνουν της ίδιας αντιμετώπισης με άλλα ευρήματα (πχ κεραμικά,λίθινα). Αυτό οφείλεται, απ’ ότι φαίνεται, κυρίως στο ότι η αρχαιολογία που αφορά τα οστά δεν είναι αρκετά ανεπτυγμένη. Τα τελευταία 20 χρόνια, άρχισαν δειλά, οι πρώτες έρευνες που ασχολούνται μαζί τους διεξοδικά. Σε παλαιότερες ανασκαφές, τα οστά, δεν θεωρούνταν αρχαιολογικό υλικό και τις περισσότερες φορές δεν αποθηκεύονταν. Για να έχουν κάποια αξία και να ασχοληθούν μαζί τους οι αρχαιολόγοι έπρεπε να είναι έργα τέχνης. Για αυτό οι περισσότερες μελέτες αφορούν τέχνεργα από πολύτιμα υλικά όπως το ελεφαντόδοντο. Ο προϊστορικός άνθρωπος, ακόμα και ο Νεάντερνταλ, δεν αναγνώρισαν απλώς το οστό ως ένα υποπροϊόν της διατροφής τους, αλλά το αξιοποίησαν για θέματα επιβίωσης. Αυτή λοιπόν η καινοτομία οδηγεί σε μια παράλληλη εξελικτική πορεία με το πέρασμα του χρόνου.

Το οστό αποτελεί πρώτη ύλη σε όλη την διάρκεια της παρουσίας του ανθρώπου πάνω στην γη. Ο Νεάντερνταλ ήταν το πρώτο είδος ανθρώπου που χρησιμοποίησε το οστό ως πρώτη ύλη για την κατασκευή πολύ απλών εργαλείων. Ο λόγος που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα από τόσο παλιά ήταν κυρίως η εύκολη πρόσβαση που είχαν οι άνθρωποι σε αυτό. Γενικά ο άνθρωπος, είχε την τάση να χρησιμοποιεί τα κατάλοιπα κάποιας άλλης χρήσης και βέβαια μετά την χρήση του ζώου για την διατροφή τους, ήταν πολύ εύκολο τα οστά που έμεναν να αξιοποιηθούν. Με την τεχνολογική πρόοδο και την ανακάλυψη νέων πρώτων υλών, το οστό, σταδιακά θα αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό από άλλα υλικά και μέχρι τον 18ο αιώνα μ.Χ που θα μετατραπεί ως πρώτη ύλη για κυρίως διακοσμητικά αντικείμενα. Το οστό διαφέρει από άλλα οργανικά υλικά στο ότι η φθορά του με την πάροδο του χρόνου είναι λιγότερη. Βέβαια, η διατήρησή του, όπως και άλλων αντικειμένων από διάφορες πρώτες ύλες, εξαρτάται κατά πολύ από τις συνθήκες ταφής. Τα οστά μπορεί να καταστραφούν εάν το έδαφος είναι όξινο. Το pH του εδάφους κυμαίνεται από 3.5 – 8.5 (οτιδήποτε κάτω από το 7 είναι όξινο οτιδήποτε πάνω από το 7 είναι βασικό). Μελέτες έχουν δείξει ότι η ουσία από την οποία αποτελούνται τα οστά διαλύεται σε pH κάτω από το 6. . Μερικά μέρη του σκελετού, όπως οι σιαγόνες, διατηρούνται καλύτερα από άλλα καθώς επίσης και τα οστά από μεγαλύτερα σε ηλικία ζώα διατηρούνται καλύτερα από οστά ζώων νεαρής ηλικίας. Οστά τα οποία έχουν βραστεί ή έχουν ψηθεί στην φωτιά, χάνουν μεγάλο ποσοστό του οργανικού μέρους τους και έτσι είναι πολύ πιο εύθραυστα.

Η επεξεργασία του οστού, αν και διαφέρει κατά περιόδους, δεν ήταν πολύ δύσκολη. Βέβαια, σε κάθε περίοδο, διάφοροι παράγοντες καθόριζαν το πόσο εύκολα ένας τεχνίτης ή ο κατασκευαστής θα επεξεργάζονταν το οστό (π.χ πιο μέρος του σκελετού χρησιμοποιούν, τί εργαλεία έχουν στην διάθεσή τους, πόσο περίπλοκο είναι το τέχνεργο, πόση εμπειρία έχει ο τεχνίτης, ποιά εργασία θα επιτελέσει το τέχνεργο κ.τ.λ.). Για το κάθε τέχνεργο που κατασκεύαζαν επέλεγαν, συνήθως, ένα συγκεκριμένο οστό από τον ζωικό σκελετό. Στην προϊστορική περίοδο, για παράδειγμα, τα πλευρά των μαμούθ με επεξεργασία γίνονταν τα ιδανικά ακόντια λόγω μεγέθους. Αυτό, γινόταν όπου η πρώτη ύλη ήταν εύκολα προσβάσιμη, ειδάλλως, έπρεπε να επιλέξουν οστά που να είναι παρεμφερή ώστε να έχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Σε κάποιες περιοχές δεν μπορούσαν να έχουν συνεχώς πρόσβαση στην πρώτη ύλη, κυρίως λόγω των καιρικών συνθηκών (π.χ ζώα που μετακινούνταν βορειότερα τα καλοκαίρια ή το καβούκι από συγκεκριμένες χελώνες που έφτανε στην Ευρώπη από περιοχές του ειρηνικού ωκεανού).

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως τους αρχαιολόγους που μελετούν τα οστέινα τέχνεργα τους απασχολεί ιδιαίτερα αυτή η πορεία του κάθε αντικειμένου.Κατά την διάρκεια της μελέτης ενός συνόλου αντικειμένων εξετάζεται επίσης και η τυπολογία των τεχνέργων, ώστε να προσπαθήσουν οι αρχαιολόγοι να ανακαλύψουν αν πρόκειται για προϊόν μαζικής παραγωγής ή μεμονωμένης. Σε κάποιες περιπτώσεις, καταφέρνουν οι αρχαιολόγοι να ανασυντάξουν την εγχειρηματική αλυσίδα και έτσι να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως αν το τέχνεργο κατασκευάστηκε σε κάποιο εργαστήριο από ένα εξειδικευμένο τεχνίτη ή αν το τέχνεργο είναι προϊόν εμπορίου ή αν ακόμα χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση κ.α.Έτσι, το τέχνεργο μπορεί να δώσει πληροφορίες ακόμα και για τις κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες κάθε περιόδου, που ωθούν τον άνθρωπο σε διαφορετικούς τρόπους επιβίωσης και διαβίωσης. Παράλληλα, γίνεται η μελέτη της πανίδας για κάθε περιοχή και έτσι μπορούμε να γνωρίζουμε πότε το οστό προέρχεται από τοπικό ζώο ή αν η πρώτη ύλη ή το τέχνεργο είναι εισαγώμενα.

Είναι προφανές, πως τα οστέινα τέχνεργα επιβάλλεται να γίνουν μέρος της μελέτης μιας θέσης όπως άλλα αντικείμενα. Τα οστέινα τέχνεργα έχουν μια μεγάλη εξέλιξη κατά την διάρκεια των αιώνων. Ποτέ δεν ήταν το κύριο υλικό του ανθρώπου, ήταν όμως σε όλες τις περιόδους παρών εξυπηρετώντας πρακτικούς, διακοσμητικούς και συμβολικούς σκοπούς.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Hutson J., Garcιa-Moreno A., Villaluenga A., 2015. Retouching the Palaeolithic: Becoming Human and the Origins of Bone Tool Technology. RGZM: Hanover. Averbouh A., 2001. Methodological specifics of the techno-economic analysis of worked bone and antler : mental refitting and methods of application. In: Choyke A.M & Bartosiewicz L. (eds) Crafting, Bone – skeletal technologies through time and space. BAR International Series: Budapest.

Évora M. A., 2015. Use-Wear Methodology on the Analysisof Osseous Industries. In: J. M. Marreiros et al. (eds.), Use-Wear and Residue Analysis in Archaeology, Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique, 159- 170. Springer International Publishing Switzerland