Σαράντα χρόνια συστηματικής έρευνας επιφανείας στη Βοιωτία, σαράντα χρόνια πρωτοπορίας.

Ancient Cities of Boeotia. The Boeotia Project

Judith Gatt, ΙΣΑ 3ο έτος

Χριστιάννα Κελεπέσιη, ΙΣΑ 3ο έτος

Παναγιώτης Θεοδούλου, ΙΣΑ 4ο έτος

Τον Αύγουστο του 2017 είχα την τιμή μαζί με δύο συμφοιτητές μου, την Χριστιάννα Κελεπέσιη και τον Παναγιώτη Θεοδούλου, να συμμετάσχουμε στο ερευνητικό πρόγραμμα Ancient Cities of Boeotia μετά από ευκαιρία που μας δόθηκε από τον καθηγητή Δρα Αθανάσιο Βιώνη, υποδιευθυντή του εν λόγω ερευνητικού προγράμματος. Υπό την καθοδήγηση του Δρα Βιώνη μελετήσαμε τη Βυζαντινή και Οθωμανική κεραμική της Βοιωτίας, ενώ παράλληλα εκπαιδευτήκαμε στη μελέτη της κεραμικής των προϊστορικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Γνωρίσαμε επίσης τον Καθηγητή John Bintliff, έναν από τους πρωτοπόρους αρχαιολόγους που αφιέρωσε τη ζωή του στην καθιέρωση και εξέλιξη της έρευνας επιφανείας ως μιας αποτελεσματικής μεθόδου έρευνας του τοπίου διαχρονικά. Αντιλαμβανόμενοι τη σημασία του έργου του Καθηγητή Βintliff και με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 40 χρόνων από την έναρξη του συγκεκριμένου προγράμματος, δε χάσαμε την ευκαιρία να του πάρουμε μία μικρή συνέντευξη.

Το ερευνητικό πρόγραμμα Ancient Cities of Boeotia ξεκίνησε το 1978 όταν οι Καθηγητές John Bintliff (Παν/μιο Durham) και Anthony Snodgrass (Παν/μιο Cambridge) πραγματοποίησαν μία προκαταρτική διερεύνηση του νομού της Βοιωτίας με στόχο να οργανώσουν το πρώτο μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα αρχαιολογίας του τοπίο, το οποίο θα συνέβαλλε στην κατανόηση της οικιστικής εξέλιξης διαχρονικά, με έμφαση λιγότερο γνωστές μέχρι τότε περιόδους, όπως η προϊστορική η ρωμαϊκή και η μεσαιωνική. Η Βοιωτία αποτελούσε τότε (και εξακολουθεί να αποτελεί) μία περιοχή άθικτη από τις διάφορες επεμβάσεις στο τοπίο και στην ανάπτυξη. Αποτελεί ταυτόχρονα έναν χώρο εύκολα προσβάσιμο (στο πλαίσιο μιας αρχαιολογικής επισκόπησης επιφανείας), ενώ παράλληλα ήταν γνωστό ότι διέθετε πλούσιο υλικό αρχαιολογικά για όλες τις περιόδους. Από ένα ερευνητικό σχέδιο με ορίζοντα 10 χρόνων και συγκεκριμένους στόχους, εξελίχτηκε σε ένα πρόγραμμα 40 θερινών περιόδων που περιλάμβανε μία καταρτισμένη διεπιστημονική ομάδα, η οποία θα διεύρυνε τους στόχους και θα βελτίωνε τη μεθοδολογία του προγράμματος. Καλύπτοντας μία έκταση 2.580 τετραγωνικών μέτρων, με μεγάλη ποικιλία αρχαιολογικών θέσεων όλων των περιόδων και με την υποχρεωτική πρακτική άσκηση και συμμετοχή φοιτητών αρχαιολογίας στο πεδίο, ο John Bintliff κατάφερε να συλλέξει αντιπροσωπευτικά αρχαιολογικά δεδομένα από διαφορετικές περιοχές του νομού, με αποτέλεσμα να στοιχειοθετηθεί μια πιο ξεκάθαρη εικόνα του πολιτισμού της Βοιωτίας από την Προϊστορία μέχρι σήμερα.

Επιπροσθέτως, το εν λόγω πρόγραμμα κατάφερε να πρωτοπορήσει σε διάφορους τομείς έρευνας πεδίου. Με τη συμβολή κεραμολόγων και άλλων ειδικών, όπως ο John Hayes, στράφηκε το ενδιαφέρον και στη μελέτη της μεσαιωνικής, οθωμανικής και νεότερης περιόδου, μέσα από την καταγραφή και μελέτη εγκαταλελειμμένων χωριών, τον εντοπισμό και τη μελέτη οθωμανικών αρχείων, της κεραμικής επιφανείας και των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανασύσταση και κατανόηση του «μετα-ρωμαϊκού» κόσμου μέσα από μία συστηματική έρευνα επιφανείας. Παράλληλα, εμπνευσμένοι από τη διεπιστημονική ομάδα του ερευνητικού προγράμματος πεδίου του Παν/μίου της Μινεσότα στη Μεσσηνία, στην ομάδα συμπεριλήφθηκαν γεωφυσικοί επιστήμονες, ιστορικοί όλων των περιόδων, ανθρωπολόγοι, καθώς και σύγχρονες τεχνολογίες όπως drones και δορυφορικές φωτογραφίες. Aυτή η μεγάλη επιστημονική ομάδα συνέβαλε επίσης στην έναρξη παράλληλων προγραμμάτων, όπως το “The deserted villages project” και το “The houses project”, με στόχο τη μελέτη οικιστικών καταλοίπων και της ιστορίας εγκαταλελειμμένων μεσαιωνικών και οθωμανικών χωριών.

Ο αρχικός στόχος του προγράμματος, ο οποίος υπήρξε η καλύτερη κατανόηση της ιστορίας των οικισμών της Βοιωτίας, συνέβαλε στη βελτίωση των μεθόδων της συστηματικής έρευνας επιφανείας, της συλλογής καλύτερης ποιότητας αρχαιολογικών δεδομένων για τη διεξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων, τη δημιουργία νέων ερωτημάτων αλλά και τη μελέτη άλλων ειδικών θεμάτων, όπως η ζωή κατά τους λεγόμενους «Σκοτεινούς» αιώνες και η σχέση του τοπίου και της αγροτικής οικονομίας σε κάθε περίοδο. Όλα αυτά συνέβαλαν στη δημιουργία νέων προσεγγίσεων που αφορούν την ιστορία της Ελλάδας αλλά και την έρευνα επιφανείας, όπως oι θεωρίες “Off-site manuring” και “Hidden landscape”. Επιπλέον, με πρωτοβουλία του John Bintliff, πραγματοποιείται σειρά ετήσιων επιστημονικών συνεδρίων σε πανεπιστήμια τα οποία διεξαγάγουν έρευνες επιφανείας με στόχο την ανταλλαγή ιδεών και τη συζήτηση μεθοδολογικών προβλημάτων, συμβάλλοντας έτσι στην αναγνώριση αυτής της μεθόδου έρευνας ως μίας αξιόπιστης και σοβαρής μη καταστρεπτικής μεθόδου.

Αν και το έργο του John Bintliff και της ομάδας του αντιμετωπίστηκε αρχικά με σκεπτικισμό και δέχτηκε εποικοδομητικές κριτικές σχετικά με τη μεθοδολογία του, η έρευνα επιφανείας κατέκτησε σταδιακά την Αρχαιολογία του τοπίου, ενώ η έρευνα του Βοιωτικού Προγράμματος αποτελεί πλέον έργο αναφοράς για κάθε νέο πρόγραμμα έρευνας επιφανείας στη Μεσόγειο. Ο Καθηγητής Bintliff πιστεύει ότι το μέλλον της αρχαιολογίας έγκειται σε όλο και λιγότερο καταστρεπτικές μεθόδους διερεύνησης. Μολονότι ο ίδιος δε θεωρεί ότι η ανασκαφή και η έρευνα επιφανείας πρέπει να βρίσκονται σε σύγκρουση, προβλέπει, λόγω του ότι η έρευνα επιφανείας αποτελεί μία μη καταστρεπτική μέθοδο, πιο γρήγορη στην εκτέλεση σε μεγαλύτερη χωρική κλίμακα , θα επικρατήσει στον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο.

Ο Καθηγητής Bintliff, αν και έχει συνταξιοδοτηθεί εδώ και 3 χρόνια, εργάζεται συστηματικά επάνω στην έκδοση του υλικού και των τελικών πορισμάτων του προγράμματος της Βοιωτίας όλων αυτών των 40 χρόνων, ενώ παράλληλα συνεχίζει να εμπνέει με το δημοσιευμένο έργο του τη νέα γενιά αρχαιολόγων.