Το αίνιγμα των τοιχογραφιών της Θήρας: οι κροκοσυλλέκτριες και η λεγόμενη ‘Πότνια Θηρών’

Χριστιάννα Κελεπέσιη, ΙΣΑ 3ο έτος

Οι ανασκαφές στη θέση Ακρωτήρι, την Πομπηία του προϊστορικού Αιγαίου όπως έχει χαρακτηριστεί, αποκάλυψαν κάτω από τις στάχτες της ηφαιστειακής τέφρας μια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τη θηραϊκή κοινωνία, τις τοιχογραφίες της. Μία από αυτές, η οποία έχει εγείρει πληθώρα συζητήσεων αναφορικά με το συμβολισμό της, είναι η αφηγηματική σκηνή της συλλογής κρόκων.

Η συγκεκριμένη σκηνή καλύπτει τον ανατολικό και βόρειο τοίχο του δωματίου 3α της Ξεστής 3, βρισκόμενη πάνω από τη δεξαμενή καθαρμών. Ειδικότερα, στον ανατολικό τοίχο εικονίζονται δύο νεαρές γυναικείες μορφές να συλλέγουν κρόκους σε ένα βραχώδες τοπίο ενώ στον άλλο τοίχο αποτυπώνεται μια επιβλητική γυναικεία μορφή καθιστή σε μια βαθμιδωτή κατασκευή και περιβαλλόμενη από ένα γρύπα και ένα κυανοπίθηκο. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το περίτεχνο περιδέραιο της μορφής που απαρτίζεται από χάντρες σε μορφή πάπιας και λιβελούλες. Ο κυανοπίθηκος παρουσιάζεται να σκαρφαλώνει στη βαθμιδωτή κατασκευή και να προσφέρει στίγματα κρόκων στη γυναικεία μορφή. Πίσω από αυτόν, ένα κορίτσι αδειάζει τους κρόκους που συνέλεξε σε ένα καλάθι ενώ πίσω από τον γρύπα μια άλλη νεαρή γυναικεία μορφή κουβαλάει στον ώμο της ένα καλάθι γεμάτο με κρόκους.

Αναφορικά με την ερμηνεία και το συμβολισμό του συγκεκριμένου εικονογραφικού συνόλου έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Η πλειοψηφία των ακαδημαϊκών συμφωνούν ότι η γυναικεία μορφή που απεικονίζεται καθιστή στη βαθμιδωτή κατασκευή αποτελεί απεικόνιση μίας θεότητας εξαιτίας της μεγαλοπρέπειάς της και του ότι περιβάλλεται από εξωτικά ζώα. Για το λόγο αυτό, η συγκεκριμένη σκηνή έχει ερμηνευθεί ως απεικόνιση κάποιας τελετουργίας που περιλάμβανε τη συλλογή κρόκων. Ο πρώτος ανασκαφέας της θέσης, Σπυρίδων Μαρινάτος, αρχικά αναγνώρισε τη θεότητα ως ‘Πότνια Θηρών’ απεικονισμένη στη μέση του ζωικού της βασιλείου, ανάμεσα σε χθόνια όντα (φίδι στο κεφάλι), της ξηράς (κυανοπίθηκος), του αέρα (πουλιά και έντομα) και μυθικά όντα (γρύπας) (Marinatos 1976: 33-34). Η Ναννώ Μαρινάτου από την άλλη, εστιάστηκε στο χαρακτήρα της σκηνής την οποία ερμήνευσε ως διαβατήρια τελετή για τα κορίτσια της θηραϊκής κοινωνίας και την συνέδεσε με την αναγέννηση της φύσης (Marinatos 1993: 203-208). Η Anne P. Chapin μελέτησε τις ενδείξεις εφηβικής ανάπτυξης των κοριτσιών και τη χαρακτηριστική τους κόμμωση και κατέληξε ότι πρόκειται για την απεικόνιση μιας φθινοπωρινής τελετής μεταβατικής από την παιδική ηλικία προς την εφηβεία για τα κορίτσια της θηραϊκής ανώτερης τάξης (Chapin 1997-2000: 19). Από την άλλη, η Susan Ferrence και ο Gordon Bendersky, διερεύνησαν αποκλειστικά τις θεραπευτικές ιδιότητες του κρόκου και υποστήριξαν ότι απεικονίζεται μια θεότητα με θεραπευτικές ιδιότητες που παρείχε στην ανθρωπότητα το δώρο του κρόκου (Ferrence & Bendersky 2004: 220-221).

Σε μια προσπάθεια να διερευνήσουμε τις διάφορες αυτές θεωρίες και να αποκρυπτογραφήσουμε το νόημα της συγκεκριμένης τοιχογραφίας, θα πρέπει πρώτα να μελετήσουμε τις ίδιες τις μορφές και τα χαρακτηριστικά τους. Η Ellen N. Davis που ανέλυσε τις διάφορες κομμώσεις γενικά στις θηραϊκές τοιχογραφίες, κατέληξε ότι είναι ενδεικτικές διαφορετικών σταδίων της ζωής και ηλικιών. Για παράδειγμα, το γαλάζιο κεφάλι μολονότι αρχικά θεωρήθηκε από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο ως κάλυμμα κεφαλής, αποδείχτηκε ότι αποτελεί μια σύμβαση της θηραϊκής τέχνης για την απεικόνιση του ξυρισμένου κεφαλιού ενδεικτικού της παιδικής ηλικίας (Davis 1986: 399). Πράγματι, παρατηρώντας τόσο τα μαλλιά όσο και τα φυσικά χαρακτηριστικά των μορφών όπως την ανάπτυξη των μαστών, συνάγουμε το συμπέρασμα ότι όλα τα κορίτσια είναι νεαρής ηλικίας και μάλιστα έχουν εισέλθει στην εφηβική ηλικία, μολονότι βρίσκονται η κάθε μία σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης (Chapin 1997-2000: 11-12). Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι απουσιάζει η απεικόνιση της συμμετοχής στη σκηνή γυναικών μεγαλύτερης ηλικίας όπως αυτές απεικονίζονται σε άλλες τοιχογραφίες. Μόνη εξαίρεση αποτελεί η ίδια η θεότητα που εικονίζεται ως μια ώριμη γυναίκα με πλήρως ανεπτυγμένα τα φυλετικά της χαρακτηριστικά, συνδεδεμένη άμεσα με τη φύση και η οποία όμως φέρει παράλληλα και παιδικά χαρακτηριστικά όπως τους βοστρύχους στο μπροστινό και πίσω μέρος του κεφαλιού (Davis 1986: 402). Γιατί όμως μια τέτοια τελετή να περιλαμβάνει τη συλλογή κρόκου;

Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός ότι όχι μόνο συλλέγουν οι μορφές κρόκους, αλλά τους φέρουν και ως διακόσμηση στα ενδύματά τους. Ο κρόκος αποτελούσε κυρίαρχο μοτίβο διακόσμησης της αιγαιακής τέχνης στην Εποχή του Χαλκού και κοσμούσε αρκετές τοιχογραφίες της Μινωϊκής περιόδου σε διάφορες θέσεις αλλά και ποικίλους τύπους αγγείων (Day 2011: 344-345). Διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των αρχαίων πληθυσμών λόγω των ιατρικών ευεργετικών του ιδιοτήτων αλλά και της χρήσης του ως χρωστική ουσία (Day 2011: 364). Ωστόσο, η διαδικασία συλλογής κρόκου και παραγωγής σαφράν συνιστούσε μια χρονοβόρα και επίπονη εργασία γεγονός που καθιστούσε και το ίδιο το φυτό ένα μάλλον πολυτελές αγαθό. Επομένως, η χρήση του σε θρησκευτικά πλαίσια δεν είναι καθόλου παράξενη αλλά αντικατοπτρίζει την κοινωνική του αξία για τους ανθρώπους της θηραϊκής κοινωνίας.

Η τοιχογραφία των κροκοσυλλεκτριών και της λεγόμενης ‘Πότνιας Θηρών’ αφήνει αναπάντητα ακόμα πολλά ερωτήματα και ίσως να μην αποσαφηνιστεί ποτέ το ακριβές νόημά της. Παρόλα αυτά, τόσο η συγκεκριμένη τοιχογραφία όσο και οι εικονιστικές απεικονίσεις γενικότερα αποτελούν μια απτή αναπαράσταση και αποκρυστάλλωση των πεποιθήσεων της κοινωνίας που τις δημιούργησε και η ερμηνεία τους συνιστά το κλειδί για το πέρασμα προς μια βαθύτερη κατανόηση των κοινωνιών του παρελθόντος. Και κυρίως όταν ενασχολούμαστε με κοινωνίες για τις οποίες γραπτές μαρτυρίες δε μας σώζονται, όπως η θηραϊκή κοινωνία της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Βιβλιογραφία:

Chapin, A.P. (1997-2000). Maidenhood and Marriage: The Reproductive Lives of the Girls and Women from Xeste 3, Thera. Aegean Archaeology, 4, 7-25.

Day, J. (2011). Crocuses in Context: A Diachronic Survey of the Crocus Motif in the Aegean Bronze Age. Hesperia, 80(3), 337-379.

Davis, E.N. (1986). Youth and Age in the Thera Frescoes. American Journal of Archaeology, 90(4), 399-406.

Doumas, C. (1983). Thera: Pompeii of the Αncient Αegean: Excavations at Αkrotiri 1967-79. London: Thames and Hudson.

Doumas, C. (1992). The wall-paintings of Τhera. Athens; London: Thera Foundation.

Ferrence, S.C., & Bendersky, G. (2004). Therapy with Saffron and the Goddess at Thera. Perspectives in Biology and Medicine, 47(2), 199-226.

Marinatos, S. (1976). Excavations at Thera VII (1973 season). Athens: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Marinatos, N. (1993). Minoan religion: Ritual, image, and symbol. Columbia, S.C: University of South Carolina Press