Στον ελληνικό κόσμο τα πρώτα σφραγίσματα σε αμφορείς ξεκίνησαν την Αρχαϊκή περίοδο και συνέχισαν ως και την Βυζαντινή Περίοδο. Το φαινόμενο αυτό όμως κορυφώθηκε κατά την Κλασσική και Ελληνιστική περίοδο. Παρόλα αυτά οι πρώτες ενδείξεις στον ελλαδικό χώρο μιας τέτοιας πρακτικής θα μπορούσε να ανιχνευθεί στην Εποχή του Χαλκού. Σε θέσεις όπως την Λέρνα και το σπήλαιο της Ζας στην Νάξο βρέθηκαν σφραγίσματα στα κονιάματα που έφραζαν το στόμιο αγγείων με χαμηλό κυλινδρικό λαιμό (collar necked jars, μια πρώιμη μορφή του αμφορέα) και πιθανόν δηλώνουν τα πρώτα στάδια της πρακτικής της σφράγισης των αμφορέων (Knapp & Demesticha 2017: 72-73 ; Heath 1958: 81, 83, 95, 97, 120).
Οφείλει όμως να αναρωτηθεί κανείς γιατί εμφανίστηκαν οι σφραγίδες και τα σφραγίσματα αυτή την εποχή και όχι πιο πριν ή αργότερα. Τον 7ο αιώνα μαρτυρείται μια σημαντική οικονομική ανάπτυξη σε διάφορους τομείς όπως την ναυτική και το εμπόριο οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδυση νέων κοινωνικών τάξεων. Παράλληλα, ο δεύτερος Αποικισμός έφερε την ευκαιρία για την ανταλλαγή πρώτων υλών και προϊόντων με την ανατολή και την δύση. Την Κλασσική περίοδο όπου το φαινόμενο της σφράγισης των αμφορέων συστηματοποιείται όλο και περισσότερο, η πόλη – κράτος διακατέχεται από μια πολιτική και οικονομική σταθερότητα και οργάνωση που όπως θα δούμε στην συνέχεια το γεγονός αυτό συνδέεται άρρηκτα με το φαινόμενο της σφράγισης των αμφορέων (Πλάντζος 2013: 59, 134).
Το μακροχρόνιο αυτό φαινόμενο των σφραγισμάτων παρουσιάζει μια ιδιαίτερη ποικιλομορφία αφού από εποχή σε εποχή η συστηματικότητα αυτής της πρακτικής διαφέρει όχι μόνο από τόπο σε τόπο αλλά και μέσα σε μια συγκεκριμένη περιοχή από εποχή σε εποχή. Όπως είναι φανερό και από τα κέντρα παραγωγής και η σημασία (αν και δεν έχει εξακριβωθεί για καμιά εποχή) των σφραγισμάτων αλλάζει σε κάθε περίοδο. Για παράδειγμα οι Λεσβιακοί και οι Μενδιακοί αμφορείς σπάνια σφραγίζονταν ενώ στην Θάσο και σε άλλα κέντρα οι αμφορείς σφραγίζονταν πιο συστηματικά κατά την Κλασσική και Ελληνιστική περίοδο (Whitbread 1995: 154,198). Επίσης, ενώ στα σφραγίσματα καταγράφεται συνήθως το όνομα του κατασκευαστή, του αγρονόμου και η εθνικότητα, σε κάποιες πόλεις όπως της Ρόδου πρόσθεταν και τον μήνα ενώ στην Άκανθο ανέφεραν την χωρητικότητα (χωρίς να είναι συστηματική αυτή η παράδοση) (Badoud 2017).
Η ποικιλία των σφραγισμάτων καθιστά την ερμηνεία αυτού του φαινομένου δύσκολη παρ’ όλα αυτά ο διαχωρισμός του Whitbread σε δύο κατηγορίες κύρια (explicit) και δευτερεύοντα (non explicit) σφραγίσματα συμβάλλουν σε μια γενική κατηγοριοποίηση των σφραγισμάτων. Τα κύρια σφραγίσματα (Whitbread 1995: 7) περιέχουν διάφορες πληροφορίες, για παράδειγμα το όνομα του επώνυμου άρχοντα και του κατασκευαστή και άλλοτε την προέλευση (Whitbread 1995: 31). Από την άλλη τα δευτερεύοντα σφραγίσματα (Whitbread 1995: 7) περιλαμβάνουν ένα όνομα ή μονόγραμμα ή κάποιο έμβλημα. Αυτά τα σφραγίσματα ελάχιστες πληροφορίες μπορούν να μας δώσουν και η προέλευση τους δύσκολα αναγνωρίζεται (Whitbread 1995: 32). Αυτή η ποικιλία καθιστά ακριβώς την ερμηνεία ένα δύσκολο εγχείρημα.
Όσον αφορά τον χαρακτήρα των σφραγισμάτων, αν δηλαδή μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είχαν ένα ιδιωτικό ή δημόσιο χαρακτήρα. Αρχικά, η έρευνα τασσόταν σε δύο αντίθετα στρατόπεδα. Κάποιοι υποστήριζαν τον ιδιωτικό χαρακτήρα των σφραγισμάτων όπως ο Bleckmann, ενώ άλλοι όπως τον Kiel θεωρούσαν ξεκάθαρο τον κρατικό χαρακτήρα των σφραγισμάτων βασισμένοι στην ύπαρξη κρατικών συμβόλων στα σφραγίσματα (Garlan 2000: 23-24). Παρ’ όλα αυτά όπως o B.N. Grakov υποστήριξε ότι δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι στον χαρακτήρα των σφραγισμάτων και ότι κάθε περιοχή είχε το δικό της χαρακτήρα δίνοντας το παράδειγμα της Ρόδου της οποίας τα σφραγίσματα είχαν ένα ιδιωτικό χαρακτήρα, της Πάρου τα οποία είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα και της Θάσου τα οποία είχαν ένα ημι-ιδιωτικό και ήμι-κρατικό χαρακτήρα (Garlan 2000: 25). Ο Garlan θεωρεί ότι εκφράζουν ένα κρατικό έλεγχο και ότι στην ουσία το φαινόμενο αυτό εξυπηρετούσε μόνο και μόνο την πόλη χωρίς όμως να αποκλείσει τον ιδιωτικό χαρακτήρα των σφραγισμάτων αφού υποστηρίζει ότι δύσκολα θα μπορούσε κανείς να καταλήξει ότι είχαν ένα ξεκάθαρο ιδιωτικό ή κρατικό χαρακτήρα (Garlan 2000: 158-159). Από την άλλη ο Βadoud υποστήριξε ότι η συνοχή και η συστηματικότητα στην πρακτική της σφράγισης συνδέεται με το γεγονός ότι ελέγχονταν από το κράτος φέρνοντας το παράδειγμα των Θασιακών σφραγισμάτων όπου κατασκευάζονταν κάθε χρόνο καινούργιες σφραγίδες με την έναρξη της θητείας του νέου άρχοντα απ’ έναν τεχνίτη που διορίζονταν από το κράτος (Badoud 2017).
Η χρησιμότητα αποτελεί ένα ακόμη κεφάλαιο για την ερμηνεία των σφραγισμάτων. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες γύρω από αυτό το θέμα, θα αναφερθώ όμως στις πιο γνωστές. Mια από αυτές που έτυχε αρκετής συζήτησης ήταν ότι το σφράγισμα αποτελούσε μια εγγύηση της χωρητικότητας του αμφορέα. Η σημασία των μετρήσεων και των βαρέων φαίνεται από μια επιγραφή που βρέθηκε στην αγορά της Αθήνας γύρω στο 103/2 (ΙG II², 1013) η οποία αναφέρει τις σοβαρές ποινές που προβλέπονταν για τους παραβάτες (Finkielsztein 2006: 18). Ο Stoddart και ο Stephani (Garlan 2000: 21) όπως και στην συνέχεια η Grace (Garlan 2000: 27, Whitbread 1995: 33) υποστήριξαν την σχέση των σφραγισμάτων με την χωρητικότητα αυτών των δοχείων μεταφοράς. Παίρνοντας η Virginia μετρήσεις από ενσφράγιστους ροδιακούς αμφορείς αποδείχθηκε ότι υπήρχε μια σχετική τυποποίηση στους ενσφράγιστους αμφορείς ως προς τον όγκο τους. Παράλληλα, θεωρούσαν ότι ήταν αδύνατο να ελεγχθούν όλοι οι αμφορείς γι’ αυτό το λόγο το σφράγισμα αποτελούσε ένα τρόπο εγγύησης της χωρητικότητας των δοχείων και αναγνώρισης του εργαστηρίου κατά την διάρκεια του ελέγχου (Wallace 1986: 89, 92 ; Finkielsztein 2006: 30). Ο Garlan όπως και ο Badoud υποστήριξαν ότι δεν είχαν κάποια μέθοδο μέτρησης της χωρητικότητας των αμφορέων πριν από το ψήσιμό τους και ότι το γεγονός ότι το περιεχόμενο των αμφορέων ελέγχονταν με την πρακτική της δοκιμασίας με την χρήση των σεκώματα δηλώνουν ότι ίσως δεν υπήρχε ανάγκη από τα σφραγίσματα για να επικυρώνουν την χωρητικότητα (Βadoud 2017).
Μια άλλη θεωρία που εκφράστηκε από άλλους ερευνητές όπως τον Bleckmann ήταν ότι συνέβαλαν στον έλεγχο της μηνιαίας και ετήσιας παραγωγής του εργαστηρίου (Garlan 2000: 23) και όπως υποστήριξε και o Lawall ήταν ένας τρόπος διαχείρισης της παραγωγής (Lawall 2011: 68-69). Κατά τον Βadoud όμως ένα απλό μέτρημα θα ήταν αρκετό για τον έλεγχο της παραγωγής (Badoud 2017). Η εικασία επίσης ότι οι ενσφράγιστοι αμφορείς προορίζονταν για το εξωτερικό ενώ οι μη ενσφράγιστοι αμφορείς για την ντόπια παραγωγή αμφισβητήθηκε από τον Garlan βασισμένος στο γεγονός ότι μη ενσφράγιστοι αμφορείς βρέθηκαν στο εξωτερικό και ότι η ακμή του εμπορίου δεν συνδέεται με την αύξηση των σφραγισμάτων σημειώνοντας ότι αυτή η πρακτική στην ουσία εξυπηρετούσε πάνω απ’ όλα την ίδια την πόλη που τα παρήγαγε (Garlan 2000: 167-168).
Μια ακόμη θεωρία είναι η λειτουργία των σφραγισμάτων ως διαφήμιση του εργαστηρίου και της πόλης. Η θεωρία αυτή όμως έχει ένα βασικό αδύναμο σημείο, συγκεκριμένα όπως θίγουν ο Garlan και ο Badoud πολλά σφραγίσματα είναι τόσο πρόχειρα τοποθετημένα που είναι αδύνατο να διαβαστούν από κάποιον (Garlan 2000: 164-5 ; Βadoud 2017) άρα οι επιγραφές και τα σύμβολα που έφεραν τα σφραγίσματα δεν είχαν τόση σημασία (Badoud 2017).
Η θεωρία που φαίνεται να επικρατεί σήμερα είναι αυτή που εξέφρασε ο Garlan, ότι δηλαδή είχαν φορολογική σημασία αφού κατά αυτόν τα εργαστήρια πλήρωναν φόρο στο κράτος για την χρήση των πηγών πηλού αν και δεν υπάρχει καμιά άμεση αναφορά στις αρχαίες πηγές ότι τα σφραγίσματα δηλώνουν την πληρωμή του φόρου (Badoud 2017 ; Garlan 2000: 167-171 ; Lawall 2011: 47). Αυτή βέβαια η θεωρία αφήνει ένα άθικτο ζήτημα. Γιατί δεν σφραγίζονταν όλοι οι αμφορείς;
Η ερμηνεία των σφραγισμάτων θα πρέπει να γίνει σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν είναι όλοι οι ελληνικοί αμφορείς ενσφράγιστοι (Peacock and Williams 1986: 23). Από την στιγμή που δεν ήταν όλοι οι αμφορείς σφραγισμένοι πως λειτουργούσε το σύστημα σφράγισης για να δικαιολογεί την φορολόγηση; Αν κάνουμε ένα συγκερασμό υποθέσεων του Finkielsztein (Finkielsztein 2006: 30) και του Garlan (Garlan 2000: 167-171) ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένα αντιπροσωπευτικό μέρος της παραγωγής που καθοριζόταν από το κράτος οφειλόταν να σφραγιστεί ως ένδειξη της πληρωμής του φόρου. Το ποσοστό των αμφορέων που σφραγίζονταν και με βάση ποια κριτήρια (αν υπήρχαν) παραμένουν άγνωστα σε μας. Θα ήταν βέβαια εξαιρετικά ενδιαφέρον αν γινόταν μια ποσοτική σύγκριση ενσφράγιστων και μη σφραγισμένων αμφορέων που βρέθηκαν σε εργαστηριακά συμφραζόμενα έτσι ώστε να καταλήξουμε σε πιο βάσιμα συμπεράσματα.
To φαινόμενο των σφραγισμάτων αποτελεί μέχρι σήμερα ένα πεδίο έρευνας με πολλά αναπάντητα ερώτημα αλλά και με ακόμα περισσότερα που οφείλουν να τεθούν στο μέλλον. Τα σφραγίσματα μπορούν να μελετηθούν από διάφορες πτυχές είτε οικονομικές, είτε κοινωνικές, είτε ιστορικές, εξαρτάται κάθε φορά τι απάντηση αναζητά και πιο ερώτημα θέτει ο ερευνητής. Θεωρώ όμως ότι η κατανόηση αυτού του φαινομένου δεν μπορεί να νοηθεί αν δεν μελετηθεί παράλληλα με τους αμφορείς χωρίς σφραγίσματα οι οποίοι δεν έχουν τύχει ιδιαίτερης μελέτης. Έχοντας αναφερθεί σε αρκετές από τις θεωρίες που ειπώθηκαν είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη τον τρόπο προσέγγισης αυτών των ζητημάτων. Πολλές θεωρίες όπως αυτές του Finkielsztejn επηρεασμένοι από τις σύγχρονες τάσεις της κοινωνίας μας και εκφράζουν θεωρίες που δεν αντικατοπτρίζουν την αρχαιότητα, για παράδειγμα ότι τα σφραγίσματα διαφήμιζαν τα εργαστήρια. Αντιθέτως θα πρέπει να επικεντρωθούμε στο σφράγισμα καθ’ αυτό και να το προσεγγίσουμε μέσα από τα συμφραζόμενα τους και την πραγματικότητα εκείνης της εποχής (Βadoud 2017), δηλαδή να πάμε πίσω στην Αρχαϊκή και Κλασσική περίοδο όπου το φαινόμενο συστηματοποιείται και να το συνδέσουμε με τις καθοριστικές αλλαγές αυτής της εποχής.
Judith Gatt ΙΣΑ 4ο έτος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Badoud, N. (2017). Deciphering Greek Amphora Stamps. Available: http://www.chs-fellows.org/2017/09/11/amphora-stamps/. Last accessed 29th Oct 2018.
Finkielsztejn, G. (2006). Production et Commerce des Amphores Hellénistiques: Récipients, Timbrage et Métrologie. In: Descat R. Approches de l’économie hellénistique . Saint-Bertrand-de-Comminges: Paris. p17-35.
Garlan, Y. (2000). Amphores et timbres amphoriques grecques. Entre érudition et ideologie (Vol. XXI). Paris: Académie des inscriptions et belles-lettres.
Grace, V. R. (1979). Amphoras and the Ancient Wine Trade. Available: http://www.agathe.gr/Icons/pdfs/AgoraPicBk-6.pdf. Last accessed 29th Oct 2018.
Heath, M. C. (1958). Early Helladic Clay Sealings from the House of the Tiles at Lerna. Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens. 27 (2), p81-121.
IG II², 1013: Kirchner, J.. (1913-1940). Inscriptiones Graecae II et III: Inscriptiones Atticae Euclidis anno posteriores. Available: https://epigraphy.packhum.org/text/3233?&bookid=5&location=7. Last accessed 29th Oct 2018.
Knapp, A.B.and Demesticha, S. (2017). Mediterranean Connections: Maritime
Transport Containers and Seaborne Trade in the Bronze and Early Iron Ages,
Abingdon, Oxford: Routledge
Lawall, M. (2011). Imitative Amphoras in the Greek World . Marburger Beiträge zur Antiken Handels-, Wirtschafts- und Sozialgeschichte. 28 (1), p45-88.
Peacock D.P.S.and Williams D.F. (1986). Amphorae and the Roman Economy: An Introductory Guide. London, New York: Longman archaeology series.
Wallace, M. B. (1986). Progress in Measuring Amphora Capacities . In: Empereur, J.-Y. & Garlan Y. Recherches sur les Amphores Grecques. Bulletin de Correspondance Hellénique Supplément XIII . Paris: Diffusion de Boccard. p87-94.
Watson, P. L. (2017). Amphora Stamps and Public Industry in Late Classical and Hellenistic Greece. Available: https://www.academia.edu/30706046/Amphora_Stamps_and_Public_Industry_in_Late_Classical_and_Hellenistic_Greece. Last accessed 29th Oct 2018.
Whitbread, I. K. (1995). Greek Transport Amphoras. A Petrological and
Archaeological Study. Exeter :The British School at Athens.
Πλάντζος, Δ. (2013). Ελληνική τέχνη και Αρχαιολογία. 2η εκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν.
Comentarios