Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα στην μελέτη της πρώιμης νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας είναι η μεγάλη αύξηση σε κατηγορίες εναντίον γυναικών για μαγεία κατά τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα. Καθώς εκείνη την περίοδο οι λαϊκές δοξασίες αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής και τα όρια μεταξύ πραγματικού και φανταστικού ήταν ακόμη ακαθόριστα, ήταν φυσικό να εκδηλώνονται αυτού του είδους τα φαινόμενα. Αν και πρόκειται για τη νεότερη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας, οι πανάρχαιες αντιλήψεις για το υπερφυσικό δεν είχαν ακόμη χαθεί. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις δραστικές θρησκευτικές, οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις αυτής της περιόδου, δημιούργησε το απαραίτητο κλίμα για την μαζική δίωξη των γυναικών που θεωρούνταν μάγισσες σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στις διώξεις συμμετείχαν εξίσου τόσο τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όσο και οι φορείς της εξουσίας.
Ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτιζαν οι λαϊκές αντιλήψεις βασιζόταν στη βαθιά πίστη, στο υπερφυσικό και στην ύπαρξη του κακού. Η πίστη αυτή είναι ίσως το ίδιο παλιά με την ιστορία της ανθρωπότητας. Πρόκειται μία εποχή όπου οι διάφορες μικρές καταστροφές της καθημερινότητας αποδίδονταν σε ξωτικά, ενώ συχνά οι μεγάλες συλλογικές καταστροφές αποδίδονταν σε κάποια σατανική δύναμη. Για να αντιμετωπίσουν τις συμφορές του κόσμου στον οποίο ζούσαν, οι χωρικοί βασίζονταν σε γιατροσόφια με βότανα αλλά και σε διάφορα ξόρκια, τελετές, προσκυνήματα και επισκέψεις σε ναούς για να επικαλεστούν «αγίους», συχνά προχριστιανικής καταγωγής (Hufton Olwen 2003: 392-393). Επομένως, σε κοινωνίες όπου επικρατούσαν τέτοια φαινόμενα η ύπαρξη μαγισσών ήταν στο μυαλό των χωρικών, μία κοινώς αποδεκτή πραγματικότητα.
Οι κατηγορίες για μαγεία, πήγαζαν συνήθως από τον φόβο των χωρικών για κάποιο μέλος της κοινότητας τους που δεν εμπιστεύονταν, τον οποίο θεωρούσαν πως είχε διαπράξει maleficium. Το maleficium είχε την έννοια μίας επιβλαβούς πράξης προς άλλα άτομα, η οποία γινόταν με μέσα μυστικιστικά και διαβολικά.
Η ύπαρξη της έννοιας του maleficium επέτρεπε σε κάθε προσωπική δυστυχία να ερμηνευθεί σαν το αποτέλεσμα εχθρικής πράξης. Ανέκαθεν, οι άνθρωποι πίστευαν σε υπερφυσικές δυνάμεις που μπορούσαν να προκαλέσουν κάθε είδους καταστροφές. Για τέτοιες καταστροφές κατηγορούνταν οι μάγισσες. Τις κατηγορούσαν για παράδειγμα ότι έβλαψαν ένα συγκεκριμένο άτομο, προσέβαλαν μια ολόκληρη κοινότητα με κάποια ξαφνική θανατηφόρα επιδημία ή ακόμη και ότι προκάλεσαν τον ξαφνικό θάνατο ενός βρέφους. Μπορούσαν επίσης να κατηγορηθούν, ότι με κάποιο τρόπο έβλαψαν τα ζώα ή κατέστρεψαν τη σοδειά.
Η εικόνα των χωρικών για τη μάγισσα ως μία επικίνδυνη ισχυρή μορφή, ήταν ουσιαστικά εντελώς αντίθετη με την πραγματικότητα. Οι υποτιθέμενες μάγισσες, ήταν συνήθως φτωχές ηλικιωμένες γυναίκες, χήρες ή ανύπαντρες. Όντας απομονωμένες από την κοινότητα, θεωρούνταν παράξενες και δεν έχαιραν της εμπιστοσύνης των υπολοίπων. Το γεγονός ότι δεν συνδέονταν με κάποια ανδρική μορφή τις καθιστούσε απροστάτευτες και εξαρτημένες από την κοινότητα για να επιβιώσουν. Ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, οι γυναίκες αυτές διώκονταν και καταγγέλλονταν στις αρχές. Καθώς ήταν μόνες και δεν είχαν κάποιον να τις υποστηρίξει, αποτελούσαν ιδανικό αποδιοπομπαίο τράγο.
Πως όμως κατέληξε η παγανιστική φιγούρα της μάγισσας, να συνεπάγεται στη λαϊκή συνείδηση, κάτι επικίνδυνο και σατανικό; Όπως πολλά παγανιστικά στοιχεία, η φιγούρα της μάγισσας δεν εξαφανίστηκε με τη διάδοση του χριστιανισμού, έλαβε απλά μια νέα ερμηνεία. Σύμφωνα με τον Χριστιανισμό, ο κόσμος ήταν βυθισμένος στην αμαρτία πριν την εμφάνιση του Μεσσία, άρα οι παγανιστικές θρησκείες που προηγήθηκαν του Χριστιανισμού ήταν στην πραγματικότητα σατανικές. Συνεπώς, οι δυνάμεις της μάγισσας οι οποίες στην παγανιστική παράδοση αντλούνταν από τα στοιχεία της φύσης, θεωρήθηκαν σατανικές. Η Καθολική εκκλησία προώθησε αυτή την εικόνα, στην προσπάθεια της να εξαλείψει τον παγανισμό, μέχρι που ενσωματώθηκε στην συλλογική συνείδηση.
Τον 16ο και 17ο αιώνα η προπαγάνδα περί μαγείας ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο. Τα κηρύγματα, τα φυλλάδια και οι πραγματείες πολλαπλασιάστηκαν. Μάλιστα το θρησκευτικό κατεστημένο είχε επινοήσει ένα χαρακτηριστικό τύπο μάγισσας, σύμφωνα με τον οποίο οι μάγισσες μπορούσαν να πετούν, να μεταμορφώνουν ανθρώπους σε ζώα, να τους εξουσιάζουν με δαιμόνια, να τους αρρωσταίνουν και να τους σκοτώνουν, καθώς και να προκαλούν πλημμύρες και χαλαζόπτωση (Hufton Olwen 2003: 398). Στην ηπειρωτική Ευρώπη, το θρησκευτικό κατεστημένο εφάρμοζε ανακριτικές διαδικασίες στηριγμένες σε βασανιστήρια και στημένες ερωτήσεις με σκοπό την επιβεβαίωση αυτού το υποδείγματος.
Η Καθολική εκκλησία εξομοίωσε την άσκηση μαγείας με αίρεση βάση της θεωρίας για υποτιθέμενη συμφωνία με τον Διάβολο. Οι ερωτήσεις που επέβαλλαν στις ανακρίσεις με σκοπό την επιβεβαίωση του στερεότυπου της μάγισσας που είχαν δημιουργήσει, προέρχονταν κυρίως από κατηγορίες που είχαν γίνει στο παρελθόν εναντίον αιρετικών και εβραίων. Το υποτιθέμενο «Σάββατο των μαγισσών» (witches Sabbath) ήταν μία από αυτές τις κατηγορίες.
Η εικόνα του Sabbath δημιουργήθηκε μέσα από τους προσωπικούς φόβους και εμμονές των ίδιων των ιεροεξεταστών. Στη συνέχεια καταγράφηκε σε ομολογίες μαγισσών οι οποίες γίνονταν μετά από βασανιστήρια και μέσα από στημένες ερωτήσεις. Έτσι, επιβεβαίωσαν αυτή την εικόνα. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στην καταγεγραμμένη δίκη της Ζανέτ Κλέρκ. Η Ζανέτ ήταν σύζυγος αγρότη και ζούσε σε ένα χωριό κοντά στη Γενεύη. Κατηγορήθηκε το 1539 για μια σειρά από διαβολικές πράξεις για τις οποίες υποτίθεται ότι η ίδια ευθυνόταν. Μετά από δύο εβδομάδες πιεστικών ανακρίσεων αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι είχε υποκύψει στο Διάβολο πάνω στο θυμό της όταν έχασε ένα ζευγάρι παπούτσια. Ακολούθως είχε παρευρεθεί σε σατανικές συναθροίσεις, όπου μυήθηκε από ένα μαύρο Διάβολο ο οποίος την έπεισε να αποκηρύξει το Θεό. Στο τέλος παραδέχτηκε όλα όσα της είχαν προσάψει και εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό (Hufton Olwen 2003: 410). Η υπόθεση της Ζανέτ αποτελεί μία από τις πολλές στημένες δίκες πού συνέθεσαν το στερεότυπο της μάγισσας καθώς και τα υποτιθέμενα τελετουργικά του Sabbath στα οποία συμμετείχε.
Ακολούθως, γράφτηκαν διάφορα έργα από λόγιους θεολόγους και νομικούς με βάση αυτό το στερεότυπο, τα οποία καθόρισαν την ευρέως διαδεδομένη εικόνα της μάγισσας. Μεγάλη επιρροή είχε το εγχειρίδιο των δύο Γερμανών δομινικανών Κρέμερ και Σπρένκερ με τίτλο Malleus Maleficarum, το οποίο γράφτηκε το 1486. Σύμφωνα με αυτούς, οι μάγισσες προκαλούσαν το κακό «με τη βοήθεια του Διαβόλου εξαιτίας ενός συμβολαίου το οποίο έχουν συνάψει με αυτόν». Επίσης ανέφεραν ότι οι μάγισσες συμμετείχαν σε νυχτερινές συναθροίσεις (Sabbaths) στις οποίες λάτρευαν τον Διάβολο με ανομολόγητες τελετές. Επιπλέον, οι συγγραφείς του Malleus Maleficarum συνιστούσαν έναν τρόπο για την αντιμετώπιση των μαγισσών (Kamen Henry 2002: 124).
Καθώς τα στοιχεία από τις δίκες των μαγισσών αυξάνονταν, οι νομικοί και οι θεολόγοι προσπάθησαν να αναλύσουν και να προσδιορίσουν το πρόβλημα. Συντάχθηκαν περισσότερα εγχειρίδια από διακεκριμένους άνδρες όπως ο Jean Bodin. Στο έργο του Δαιμονομανία (Demonomanie), o Bodin παρουσιάζει ένα σχήμα δεκαπέντε σημείων που καθόριζαν μια μάγισσα. Ορισμένα από αυτά ήταν: άρνηση του Θεού, κατάρες στο Θεό, λατρεία του Διαβόλου, δολοφονία ανθρώπων για την παρασκευή μαγικών φίλτρων, κανιβαλισμό και ρούφηγμα αίματος, θανάτωση ζώων, πρόκληση στειρότητας και λοιμών και σύναψη σεξουαλικών σχέσεων με το Διάβολο (Hufton Olwen 2003: 400).
Με την ανακάλυψη της τυπογραφίας το 1455 τα έργα αυτά και άλλα παρόμοιου περιεχομένου διαδόθηκαν ευρέως. Σταδιακά αποτέλεσαν σημεία αναφοράς και νομιμοποίησης για τους μεταγενέστερους «διώκτες μαγισσών» και η ιδέα των «νυχτερινών συναθροίσεων» (Sabbaths) έγινε γενικώς αποδεκτή. Ως αποτέλεσμα η μάγισσα πέρασε στη συλλογική συνείδηση. Ήταν ο εξωτερικός κίνδυνος σε κοινωνίες γεμάτες με εσωτερικά προβλήματα.
Πέρα από την ευθύνη που έφεραν οι τοπικές κοινότητες, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και η εκκλησία. Η ενεργός κινητοποίηση της εκκλησίας σε σχέση με τις μάγισσες αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό στη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, λόγω της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, η οποία έφερε μεγάλες ανακατατάξεις. Απορρίπτοντας την μέχρι τότε διαδεδομένη αντίληψη της καθολικής εκκλησίας, έφερε τις δραστικές κοινωνικές πολιτικές και θρησκευτικές αλλαγές που ακολούθησαν. Επιπλέον, οι θρησκευτικές διενέξεις δημιούργησαν ένα γενικό κλίμα αποξένωσης μεταξύ των ευρωπαίων.
Οι θρησκευτικές αλλαγές έφεραν αλλαγές στις σχέσεις των γειτόνων στο εσωτερικό της κοινότητας και έτσι έδωσαν την βάση για τις κατηγορίες περί μαγείας. Η θεωρία αυτή, φαίνεται να επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι οι διώξεις των μαγισσών ήταν εντονότερες στις περιοχές που κυριαρχούνταν από αιρέσεις. Μεταξύ 1560 και 1660 υπολογίζεται ότι καταδικάστηκαν περίπου εκατό χιλιάδες μάγισσες. Από αυτές, περίπου οι τριάντα χιλιάδες προέρχονταν από τη Γερμανία και κυρίως από μικρά κρατίδια με έντονη θρησκευτική αστάθεια ( Hufton Olwen 2003: 396). Επομένως, αν και η Μεταρρύθμιση δεν ήταν τόσο η άμεση αιτία για την αύξηση σε καταγγελίες που παρατηρήθηκε εκείνη την περίοδο, ήταν το γεγονός που ενεργοποίησε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις, για να μετατραπούν οι γνωστές λαϊκές δοξασίες σε μια πραγματική απειλή η οποία έπρεπε να εξαλειφθεί.
Συνοψίζοντας, η αιτία των κατηγοριών περί μαγείας βρισκόταν στον ίδιο τον πυρήνα της κοινωνίας. Η πίστη στο υπερφυσικό που ανέκαθεν χαρακτήριζε το ανθρώπινο είδος, τοποθετείται σε ένα νέο πλαίσιο θρησκευτικών αλλαγών, κοινωνικών ανακατατάξεων και οικονομικής ανέχειας στην Ευρώπη. Καθώς ήταν αναπόσπαστο μέρος του τρόπου που ο άνθρωπος κατανοούσε τον κόσμο, οι μάγισσες έγιναν η εξήγηση που έδινε ο μέσος ευρωπαίος σε όσα ανεξήγητα του συνέβησαν εκείνη την περίοδο.
Παρασκευή Αχιλλέως, Απόφοιτη φοιτήτρια ΙΣΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ankarloo Benght and Henningsen Gustav (1990) Early Modern European Witchcraft. Oxford University: Clarendon Press
Briggs Robin (1995) Communities of belief: cultural and social tensions in early modern France, Oxford University: Clarendon Press
Ginzburg Carlo (1992) Ecstasies: deciphering the witches Sabbath. United States of America: Penguin Books
Hufton Olwen (2003) Ιστορία των γυναικών στην Ευρώπη. Αθήνα: Νεφέλη
Kamen Henry (2002) Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο
Comments